Cái thuở ban đầu…

SGTT.VN - “Cái thuở ban đầu lưu luyến ấy” là… của tư duy khoa học và khoa học luận! Câu chuyện có vẻ không có ǵ thơ mộng, nhưng rất hệ trọng, v́ nó liên quan đến đặc điểm, cấu trúc và h́nh ảnh của khoa học từ cổ đại sang cận đại và đến hiện đại. Cái nh́n hiện nay của ta về thế giới đă thay đổi và phong phú hơn nhiều. Nhưng, tất cả bắt đầu từ “cái thuở ban đầu” ấy.

Từ quả cam đến h́nh tṛn lư tưởng

Là bộ phận của nhận thức luận, khoa học luận bàn về một dạng nhận thức đặc biệt: nhận thức khoa học. Đó là một mảng, một nhát cắt của thế giới chung quanh, thuộc cái phần chỉ có dùng đầu óc để suy nghĩ chứ không thể mắt thấy tay sờ. Thật thế, hai nguyên lư ban đầu của nhận thức khoa học là: khoa học không chỉ khẳng định sự kiện mà c̣n t́m nguyên nhân của chúng. Rồi không chỉ t́m nguyên nhân mà c̣n t́m các cấu trúc và quan hệ phổ biến của chúng.

Thế nhưng, nguyên nhân của sự kiện thường khó thấy được bằng mắt, c̣n cái cấu trúc và quan hệ phổ biến th́ lại càng không thể! Ta thấy quả cam h́nh tṛn rơi từ trên bàn xuống đất, nhưng làm sao thấy được h́nh tṛn “lư tưởng” theo đúng tiêu chuẩn của h́nh học và thấy được định luật rơi của vật lư học? Đối tượng thật sự của khoa học té ra là vô h́nh vô ảnh, v́ bản thân cái phổ biến, tức cấu trúc và định luật, là phi-vật chất. Từ đó ta có nguyên lư thứ ba: đối tượng đích thực của nhận thức khoa học là những cấu trúc và các mối quan hệ phi-vật chất của và giữa những sự vật, hiện tượng!

Khi dám đi sâu vào lĩnh vực xa xôi, tối tăm vượt khỏi tầm mắt như thế, lẽ ra loại nhận thức ấy phải bị xem là mơ hồ, vơ đoán và không đáng tin cậy. Song, sự thật đă diễn ra ngược lại! Tất cả bắt nguồn từ một truyền thống xa xưa cả ở Đông lẫn Tây: biết về những nguyên nhân sâu xa và những bí mật của vũ trụ là công việc của những bậc “thánh nhân”, những nhà “tiên tri”. Cái biết ấy là vượt trội và phi thường, nằm ngoài ṿng kiểm soát của người thường. Tri giác thông thường và kiến thức hàng ngày đương nhiên bị xếp xuống hàng hai, bởi chúng không chỉ không đạt đến được nền tảng của vũ trụ mà c̣n bị ràng buộc bởi vô số những bấp bênh và lầm lạc.

Thật khá nghịch lư và may mắn, quan niệm về chân lư c̣n mang dấu vết thần thoại này lại được hậu thuẫn bằng sự ra đời và phát triển của các bộ môn “khoa học” đầu tiên vốn không dính líu ǵ đến thần thoại: môn toán học với phương pháp chứng minh và môn lôgíc học với phương pháp phân tích và suy luận. Cả hai thoả ứng trọn vẹn ba nguyên lư nói trên: chúng quả thật là cái biết về các cấu trúc phổ biến, phi-vật chất và hầu như không phụ thuộc vào tri giác cảm tính của các giác quan.

Chính truyền thống triết học của Platon và Aristoteles đă là chỗ dựa cho mô h́nh khoa học luận cổ đại, v́ nó đă xem toán học, hay nói khái quát hơn, xem việc lập luận bằng phương pháp phân tích và chứng minh là mẫu mực hay “hệ h́nh” của mọi nhận thức khoa học. Ta không quên rằng đây cũng là thời kỳ phát triển mạnh mẽ các ngành nghề thủ công. Nghề thủ công không chỉ đ̣i hỏi sự khéo léo hơn hẳn người b́nh thường, mà c̣n cần cả tri thức vững chắc và sâu sắc, tức, biết về những nguyên nhân và cấu trúc ngay cả khi chúng chưa hề được thể hiện thành sự vật vật chất.

Tóm lại, không chỉ nhận thức về vũ trụ và toán học mà cả kiến thức kỹ thuật và công nghệ cũng tỏ ra đáp ứng cả ba nguyên lư trên đây và củng cố giá trị “cao cấp” của nhận thức khoa học. Từ đó, dẫn đến nguyên lư thứ tư: nhận thức khoa học là đúng đắn, bất di bất dịch và (hầu hết là) có thể chứng minh được.

Tại sao có thể chứng minh được? Trước hết, từ khi lôgíc học ra đời, người ta dần dần hiểu được thế nào là một chứng minh toán học: từ hai tiền đề được giả định là đúng th́ kết luận được rút ra một cách hợp lôgíc. Và v́ lẽ từ hai tiền đề đúng th́ không thể rút ra kết luận sai, nên kết luận ấy quả đă được chứng minh là đúng. Rồi mô h́nh này được chuyển từ toán học sang cho khoa học nói chung, và ta lại có thêm một nguyên lư thứ năm của khoa học luận cổ điển: nhận thức khoa học nghiên cứu về các nguyên lư và rút ra những kết luận về sự kiện (quan sát được) một cách lôgíc từ các nguyên lư ấy. Ngày nay, ta vẫn c̣n sử dụng cách phân biệt hai loại khẳng định trong một ngành khoa học: loại thứ nhất là các tiên đề, tức các nguyên tắc được tiền giả định là đúng, c̣n tất cả mọi khẳng định c̣n lại, gọi là những định lư, được rút ra từ các tiên đề ấy một cách hợp lôgíc. Ta có h́nh ảnh và mô h́nh về một nền khoa học tiên đề hoá, hạt nhân của khoa học luận cổ đại.

Lại cần đến quả cam?

Khoa học luận cổ điển dựa trên sáu nguyên lư: truy t́m nguyên nhân; nhận thức về cái phổ biến; nhận thức về cấu trúc và các quan hệ phi-vật chất; tính chân lư bất biến, phổ quát và tất yếu của khoa học; tiên đề hoá các lư thuyết khoa học; tri giác được rèn luyện như là khởi điểm để tiến tới nhận thức về nguyên lư.

Một khó khăn nghiêm trọng đặt ra cho mô h́nh cổ điển này: tại sao các nguyên lư (các tiên đề) là đúng và không thể suy suyển được, trong khi điều này không thể chứng minh? Thế là buộc phải cầu viện đến kinh nghiệm và tri giác thường nghiệm: quả cam vốn bị khinh thường là tri giác cảm tính trước đây lại trở thành cơ sở cho mọi nhận thức khoa học? Đó là cách hiểu theo phương pháp quy nạp: từ những mệnh đề về từng trường hợp, ta xây dựng mệnh đề về mọi trường hợp. Tuy nhiên, như thế là phá huỷ tính phổ quát và tất yếu của chân lư khoa học theo lư tưởng cổ điển. V́ thế, từ “inductio” ngày xưa không được hiểu theo nghĩa là suy luận “quy nạp” theo cách hiểu ngày nay, mà có nghĩa là “chuyển dần lên”. Chuyển từ cái ǵ lên? Thưa, đó là từ nhận thức thực hành có tính tiền khoa học, tiền lư thuyết (chẳng hạn từ kinh nghiệm hàng ngày của người thợ thủ công, người thầy thuốc…), trải qua rèn luyện rồi đến một lúc chín muồi nào đó, đột ngột và bằng trực giác, đi đến được nhận thức khoa học về các nguyên lư bất biến. Cái sau không phải là kết quả mà vẫn cứ là cơ sở và điều kiện của cái trước!

Biện luận như thế là nhằm bảo vệ giá trị phổ quát (nghĩa là: không có ngoại lệ) và tất yếu (nghĩa là: không thể khác được) của khoa học, nhưng cũng thật khó thuyết phục bởi tính luẩn quẩn của nó: từ đâu biết được những tiêu chuẩn cho một thứ tri thức lăo luyện nếu không phải từ tính chân lư của những nguyên lư đă được tiên đề hoá? Khó khăn cơ bản có tính hệ thống như thế đă làm rung chuyển mô h́nh biện minh cho nhận thức khoa học cổ đại. Chính sự mâu thuẫn và hoài nghi ấy sẽ dẫn đến việc ra đời của mô h́nh mới: mô h́nh khoa học cận đại. (c̣n tiếp)

Bùi Văn Nam Sơn - Minh hoạ: Hồng Nguyên