“Trà dư tửu hậu” về TRIẾT HỌC
Quanh năm quay cuồng với chuyện làm ăn, bàn chuyện kinh tế, chính trị, thời sự; cuối năm có lẽ là dịp để mỗi chúng ta chiêm nghiệm, suy ngẫm về cuộc đời... Thử một lần không bàn về chuyện kinh tế, TBKTSG đă “trà dư tửu hậu” với nhà nghiên cứu triết học phương Tây Bùi Văn Nam Sơn.
Nhà nghiên cứu triết học phương Tây Bùi Văn Nam Sơn đă dịch và chú giải công phu ba quyển sách kinh điển về triết học là “Phê phán lư tính thuần túy”, “Phê phán năng lực phán đoán” của Immanuel Kant và “Hiện tượng học tinh thần” của Wilhelm Friedrich Hegel và được người đọc rất quan tâm. Mới đây, nhân lễ ra mắt Quỹ Dịch thuật Phan Châu Trinh, giải thưởng “Tinh hoa giáo dục quốc tế” do Quỹ Dịch thuật Phan Châu Trinh thuộc Liên hiệp các Hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam và khoa Quốc tế thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp tổ chức đă quyết định trao giải thưởng năm 2006 cho dịch phẩm “Phê phán lư tính thuần túy”.
TBKTSG: Xin anh cho biết giải thưởng mà anh vừa được nhận và sự quan tâm của độc giả tới những tác phẩm kinh điển về triết học mà anh đă dịch nói lên điều ǵ trong bối cảnh xă hội và học thuật hiện nay?
- Bùi Văn Nam Sơn: Giải thưởng quả là một vinh dự bất ngờ đối với tôi và tôi hiểu rằng đây không chỉ là t́nh cảm ưu ái của các vị trong hội đồng giải thưởng dành cho cá nhân tôi mà c̣n là cử chỉ tượng trưng để khích lệ các nỗ lực dịch và giới thiệu có hệ thống các tác phẩm kinh điển thuộc “Tủ sách Tinh hoa tri thức thế giới” do Quỹ Dịch thuật Phan Châu Trinh chủ trương. Đáng mừng hơn là sự quan tâm ngày càng nhiều của bạn đọc đối với mảng sách này.
TBKTSG: Theo anh, hiện tượng t́m đọc sách triết học hiện nay nói lên điều ǵ?
- Việt Nam trong lịch sử đă có quá tŕnh giao lưu văn hóa lâu dài với các nước. Tuy không có truyền thống lớn về suy tưởng triết học (số nước có được truyền thống này thật ra có thể đếm trên đầu ngón tay!), nhưng bù lại, ta có truyền thống không kém phần hiền minh: để cho các trào lưu ấy được “tịnh hành”, tức cùng tồn tại và giao ḥa, phát triển. Chúng ta đă gặp gỡ đạo Phật, đạo Nho từ hàng ngàn năm trước và cũng đă tiếp cận với phương Tây khá sớm. Tuy nhiên do nhiều lư do, sự giao lưu đó đă bị chựng lại và truyền thống “tịnh hành” bị mai một. Ngày hôm nay hiện tượng anh vừa nói theo cá nhân tôi đó là sự đáng mừng. Không phải là mừng cho triết học, v́ triết học đă có từ muôn đời rồi; đáng mừng v́ điều này chứng tỏ đất nước đang dần trở lại b́nh thường. B́nh thường ở đây là biết nhiều thứ, biết thiên hạ đang nói ǵ và ḿnh nên suy nghĩ ǵ.
TBKTSG: Anh có bao giờ nghĩ người ta t́m đọc triết học như bây giờ cũng giống như đang theo “mốt”?
- Tôi nghĩ triết học quá “già” để trở thành thời trang. Một xă hội b́nh thường cần có những sinh hoạt tinh thần b́nh thường, có nhu cầu tiếp cận những cái mới. Khi người ta t́m đến triết học điều này chứng tỏ xă hội đó đă đến giai đoạn cần nh́n lại bản thân ḿnh. Triết học gọi đó là sự phản tư. Đó là dấu hiệu về sự trưởng thành của một xă hội.
Những cuốn sách triết học vừa mới xuất bản hay tái bản chỉ mới là sự bắt đầu. Chúng ta vẫn chưa có điều kiện tiếp cận nền học thuật này một cách có hệ thống. So với các nước láng giềng th́ chúng ta quá chậm trong việc phổ biến các trào lưu tư tưởng và khoa học trên thế giới.
TBKTSG: Khi một số người t́m đọc những tư tưởng triết học mới (đối với Việt Nam), liệu có thể hiểu là họ đang đi t́m một lối thoát về mặt tư tưởng?
- Nếu cho rằng đến với triết học để t́m một lối thoát riêng cho ḿnh là đánh giá quá cao triết học, và sẽ rơi vào ngộ nhận và thất vọng khi tưởng rằng có thể t́m ra trong nó một phép lạ.
Ngày xưa chúng ta đến với đạo Nho, đạo Lăo, đạo Phật, hay ngay cả sau này đến với chủ nghĩa Marx cũng là trong tâm thế đi t́m một lối thoát, một kim chỉ nam cho tư tưởng và hành động. Thật ra, theo tôi, triết học và khoa học có chỗ tương đồng, cả hai chỉ là sự t́m ṭi mà thôi, dù ở quy mô khác nhau. Triết học khác với tôn giáo và chính trị. Chính trị là đi t́m những giải pháp cho một t́nh thế, tôn giáo là đi t́m những sự xác tín để giải thoát. C̣n ngược lại, đến với triết học là để t́m sự nghi vấn, để làm lay chuyển những định kiến và kiểm chứng lại niềm tin sẵn có. Nó làm ta mất ngủ hơn là an tâm.
Tất cả phải được đặt lên bàn bằng sự nghị luận, phải tỉnh táo và lắng nghe người khác nói, đó là tinh thần của triết học và khoa học. Khi một xă hội phát triển đến mức có nhu cầu tự vấn, phản tư về việc ḿnh đang làm, đang nghĩ, th́ nảy sinh nhu cầu triết học, và đó là sức sống muôn đời của nó. Nếu giả sử “nghị luận” rằng triết học đă chết rồi th́ cũng tức là đang làm cho nó sống măi. Tôi cho rằng không phải v́ sự khủng hoảng tư tưởng mà cần đi t́m một lối thoát khác bằng triết học, đặt vấn đề như vậy là tai hại và giao cho triết học những nhiệm vụ không phải của nó. Đă qua rồi giấc mơ của Platon: vua phải là triết gia và triết gia… phải làm vua! Vị trí của triết học vốn khiêm tốn và chông chênh. Chẳng thế mà ngày xưa ở châu Âu nó không chỉ đứng sau pháp gia [nhà cai trị] mà c̣n bị bắt làm “con sen” cho thần học [hệ tư tưởng chính thống] nữa. Chỉ có điều, như Kant hóm hỉnh tự hỏi: “Không biết “con sen” này có nhiệm vụ cầm đèn đi trước soi đường hay “chịu lép một bề” lẽo đẽo đi sau nâng váy cho bà chủ?”.
TBKTSG: Thế c̣n chủ nghĩa Marx trong bối cảnh hiện nay theo suy nghĩ của anh?
- Triết học thể hiện nguyện vọng của con người đi t́m cái toàn thể. Triết học duy tâm cho rằng toàn thể là cái ǵ siêu việt. Marx cũng bàn đến cái toàn thể và cũng muốn vươn đến sự toàn thể bằng cách giải quyết sự mâu thuẫn giữa cái hữu hạn và cái vô hạn hay là “ḥa giải” theo từ mà Marx dùng lại của Hegel. Ḥa giải giữa tự nhiên và văn hóa, giữa tất yếu và tự do, giữa con người với thế giới, giữa cá nhân và xă hội. Tham vọng của Marx là tham vọng triết học, và là một tham vọng thật sự chính đáng. Nhưng muốn “ḥa giải” th́ phải hiểu biết thấu đáo cả hai phía, gọi là “sự trong suốt” của nhận thức trước khi bắt tay vào hành động. Liệu một nhận thức như thế có thể có được không và sự ḥa giải đó có thể diễn ra một cách hiện thực? Và bao giờ th́ sự ḥa giải đó diễn ra và diễn ra như thế nào? Ḥa giải với thế giới hay chỉ lo ḥa giải với nhau ở trong thế giới mà c̣n chưa xong?
Kant nói rằng ước vọng vươn đến cái toàn thể là nhu cầu tự nhiên của con người. Con người bao giờ cũng muốn đi đến sự tối hậu: trong mọi nguyên nhân luôn t́m đến nguyên nhân cuối cùng, trong mọi giải pháp vẫn muốn t́m đến giải pháp triệt để. Tuy nhiên con người lại thường không hiểu rằng không thể đạt tới cái toàn thể v́ ḿnh là hữu hạn. V́ thế, ông khiêm tốn khuyên rằng chỉ nên xem khát vọng về cái toàn thể hay về sự “ḥa giải” là lư tưởng, là một chân trời để vươn tới, nhưng là điều không bao giờ đạt được trong thực tế, v́ nó là… chân trời!
Nếu chúng ta điều chỉnh cách nh́n của chúng ta về chủ nghĩa Marx theo hướng nghĩ rằng đó là một lư tưởng để vươn tới, mà thế hệ chúng ta chưa thực hiện được, biết đâu các thế hệ sau, sau nữa sẽ tiến dần tới đó, nghĩ được như thế th́ ta sẽ thanh thản và sẽ không trách Marx nữa. Có lẽ cần có cách hiểu khác về thâm ư câu nói nổi tiếng của Marx: “Triệt để là nắm sự việc tận gốc rễ của nó. Mà gốc rễ của con người chính là con người”.
TBKTSG: Hiện nay trên thế giới có những trào lưu triết học nào lớn?
- Trào lưu th́ quá nhiều nhưng tựu trung có hai xu hướng lớn. Một xu hướng cho rằng triết học không c̣n vai tṛ ǵ nữa, tất cả đều là tương đối, khả năng con người là hữu hạn, không thể thấy được cái toàn thể. Tất cả các tôn giáo lớn, các hệ tư tưởng bao trùm và cuối cùng là chủ nghĩa Marx được người ta gọi là các “đại tự sự”, nghĩa là các câu chuyện kể hư cấu khổng lồ, có đầu có đuôi… vẽ ra một chân trời viễn mộng. Những người theo xu hướng này cho rằng không thể tin vào các đại tự sự được nữa, ta chỉ có những câu chuyện nhỏ và chỉ có thể biết chúng mà thôi. Và đó là công việc của những ngành khoa học riêng lẻ với sự đa tạp về nội dung và sự đa dạng đến vô cùng về phương pháp.
Xu hướng thứ hai th́ đặt vấn đề nếu không có cái toàn thể th́ con người làm sao có thể gặp được nhau. Dù muốn hay không th́ con người vẫn có một điểm chung với nhau, đó là lư tính. Song, triết học không c̣n nhiệm vụ chỉ định “chỗ ngồi” cho mỗi ngành khoa học nữa. Bây giờ nó chỉ làm nhiệm vụ “giữ chỗ”, giữ một chỗ tối thiểu để các ngành khoa học có thể gặp nhau, và như đă nói, đó là miếng đất của lư tính.
Gần đây nhiều tác giả lại cho rằng nên đặt vấn đề một cách dung ḥa hơn. Không ảo tưởng nữa đă đành, nhưng cũng không nên cắt cụt đôi cánh của tư duy! Triết học không làm nhiệm vụ giữ chỗ, càng không chỉ chỗ, cũng không phải là tiểu sự hay đại sự mà tất cả trở lại với bản chất cố hữu của triết học, là nghị luận, hay, dùng chữ thời thượng hơn, là diễn ngôn (discourse), nhưng trong t́nh h́nh mới. Bối cảnh thế giới bây giờ đă khác hẳn, tất cả phải ngồi lại nói chuyện, bằng lư luận, lập luận trong một sự tỉnh táo, tương nhượng nhau để t́m một sự đồng thuận nào đó để làm việc, để sống và để hy vọng. “Bàn luận với nhau để mà sống”, đó là khẩu hiệu hiện nay của triết học. Sống, để cho người khác sống, và cùng nuôi một chân trời hy vọng, đó là điểm gặp nhau của xă hội loài người.
TBKTSG: Vậy thành quả của triết học trong thế kỷ 20 là ǵ?
- Trước đây người ta chỉ nói chuyện với nhau bằng súng đạn, c̣n bây giờ triết học đă vạch ra cho người ta thấy phải ngồi lại để bàn luận. Thành tựu lớn nhất của triết học trong thế kỷ 20, qua bao khúc khuỷu, là giúp cho người ta b́nh tĩnh hơn, bớt nóng nảy, độc đoán để nói chuyện cùng nhau. Công lao này của triết học về lề lối suy tư và phương pháp luận là rất lớn, từ đó, trong chính trị hiện thực người ta đă sử dụng chính sách đối thoại, không đối đầu, chính sách giảm căng thẳng, chính sách đa phương hóa quan hệ, để cùng nhau “thắng-thắng”… Tất cả những ǵ đang diễn ra trong hiện thực của chính trị, kinh tế, xă hội ngày nay là sự tích lũy của một quá tŕnh khủng hoảng và tỉnh ngộ của triết học từ cuối thế kỷ 19 và suốt thế kỷ 20.
TBKTSG: Theo anh, quan niệm đa cực hiện nay là do triết học làm nền tảng hay tự nhiên nó có?
- Triết học chỉ soi sáng thôi, chỉ giải thích việc đó là do sự phát triển kinh tế xă hội toàn cầu nên chỉ có thể là đa cực. Phải có sự đa dạng trong tư tưởng, sự thừa nhận các nền văn hóa khác nhau, th́ nhân loại mới đi đến được giai đoạn toàn cầu hóa như ngày hôm nay.
Trước đây không ai thừa nhận giá trị tự tại và phổ quát của nhiều nền văn hóa, thậm chí, người ta nói chỉ có nền văn hóa châu Âu. Người châu Âu ít khi thừa nhận nền văn hóa châu Á. Văn hóa châu Phi và châu Mỹ th́ lại càng không có. Nhờ những thành tựu nghiên cứu khoa học và triết học tổng quát, người ta đă đi đến chỗ cho rằng tất cả các nền văn hóa đều có giá trị riêng của nó, đều đồng đẳng, chúng chỉ có khác nhau thôi. Khác biệt chứ không hẳn là hơn kém. Thừa nhận có nhiều nền văn hóa khác nhau có nghĩa là tôn trọng nhiều giá trị khác nhau, nhiều lối suy tư khác nhau. Và v́ thế không có sự độc quyền về văn hóa nữa. Nhưng, điều này không đồng nghĩa với sự tự tôn, co cụm, phủ nhận cái phổ quát, giương ngọn cờ “toàn thủ” (integrism). V́ lẽ nền văn hóa hiện đại và công cuộc hiện đại hóa văn hóa cần có cả hai đặc điểm: một là, thừa nhận các nền văn hóa khác và trong bản thân một nền văn hóa cũng không c̣n một trung tâm duy nhất “ban phát”; thứ hai, nền văn hóa ấy phải có năng lực tự phản tư, tự phê phán nữa. Kant có công rất lớn trong đặc điểm thứ hai này nên được gọi là nhà đại khai sáng của thời hiện đại. Ngay “lư tính” cũng không được hiểu đơn giản, “nhất phiến”. Ta có cả lư tính lư thuyết, lư tính thực hành, năng lực phán đoán thẩm mỹ, năng lực tương giao và năng lực định hướng… Xă hội nào chưa đạt được hai điều này th́ chỉ mới ở thời tiền hiện đại dù đă sử dụng công nghệ cao. Ví dụ một số nước Trung Đông dù có công nghệ cao, vẫn là một xă hội tiền hiện đại v́ chưa thừa nhận các nền văn hóa khác và chưa hề đặt vấn đề phản tư.
TBKTSG: Việt Nam là một xă hội hiện đại hay là tiền hiện đại?
- Việt Nam bây giờ đang hiện đại hóa từng phần và do thời thế thúc đẩy hơn là chủ động. Tiến tŕnh thức tỉnh về hai điều kiện song đôi nói trên đây đă bắt đầu từ đầu thế kỷ 20 khi các cụ nhận ra rằngánh sáng không chỉ đến từ phương Bắc, rằng “Thái Tây” không chỉ có bọn thực dân xâm lược mà cũng có “thánh hiền”, nào là Bá Lạp Đồ (Platon), Khang Đức (Kant), Lư Thoa (Rousseau), Mạnh Đức Tư Cưu (Montesquieu)… và đồng thời biết tự phê phán về cái học hủ nho và các khuyết tật hủ bại của nền văn hóa nước ḿnh. Tiếp tục một quá tŕnh c̣n dang dở là gánh nặng trên vai các thế hệ ngày nay.
TBKTSG: Vậy làm sao để hiện đại hóa xă hội?
- Hiện đại hóa không phải chỉ là đưa máy móc, sách vở về là được. Hiện đại hóa trước hết là thay đổi đầu óc, và muốn thế, cần xây dựng một tầng lớp trí thức độc lập. Độc lập chứ không phải đặc quyền hay được ưu đăi. Trí thức là nội lực tinh thần, là nguyên khí quốc gia, là tiết tháo (nghĩa đen: sự giữ ǵn trinh tiết) của một dân tộc. Nhà cầm quyền yêu nước - và biết “cái đạo yêu nước” nói như nhà khai sáng Phan Châu Trinh - nên làm “bà đỡ” để xây dựng cho được tầng lớp này, chấp nhận cho tầng lớp này lớn lên. Phải tạo điều kiện cho tầng lớp trí thức có căn bản học thức và phẩm hạnh đàng hoàng. Có tầng lớp này, chúng ta mới có phản tư, mới có khoa học, mới hiểu được thế giới, mới bàn được các vấn đề với thế giới…
TBKTSG: Nói như thế th́ trách nhiệm của một người trí thức là quá nặng nề?
- Theo tôi, muôn đời vẫn vậy, Nguyễn Trăi đă nói: “Cổ kim thức tự đa ưu hoạn” (xưa nay kẻ biết chữ thường lắm lo phiền). Chỉ có điều: trước đây là lời than thở, nay nên hiểu là nghĩa vụ. Trách nhiệm của một người trí thức là nh́n xa, thấy rộng, tự trọng và dấn thân. Xin lấy một ví dụ: nước Anh được như ngày hôm nay là nhờ những đại trí thức như John Stuart Mill(*). Ông ta dự báo rằng sớm muộn ǵ cũng có phổ thông đầu phiếu ở nước Anh thời chuyên chế Victoria. Cái lo của ông ấy không phải là bao giờ có phổ thông đầu phiếu mà là làm thế nào để việc đó có thực chất. V́ thế, ông bảo: phổ thông giáo dục phải đi trước phổ thông đầu phiếu. Nghĩa là, phải chuẩn bị cho ngày ấy, như câu tục ngữ: “Ai muốn đi xa, phải chuẩn bị yên cương”. Hồi đó John Stuart Mill đă rất trăn trở chuyện làm sao giáo dục cho tầng lớp công nhân, lao động c̣n rất tăm tối của nước ông để họ hưởng được ngày bầu cử tự do đó. Ông cũng là người chủ trương chủ nghĩa xă hội. Có một điều buồn cười là hai ông Marx và Mill cùng sống một chỗ, ở London, suốt 20 năm trời mà không biết nhau và cùng giương ngọn cờ chủ nghĩa xă hội. Marx cho rằng phải vô sản hóa, c̣n Mill th́ lại cho rằng phải hữu sản hóa, phải làm cho mọi người giàu lên… công nhân mạnh lên th́ mới ăn nói ngang ngửa với nhà tư bản…
Kể câu chuyện như vậy để thấy rằng vai tṛ của trí thức là rất lớn.
TBKTSG: Anh nói bây giờ phải xây dựng tầng lớp trí thức, nhưng chúng ta cũng cần phải xây dựng tầng lớp doanh nhân, kỹ thuật viên, tầng lớp công chức có năng lực. Vậy th́ phải bắt đầu từ đâu?
- Có quá nhiều chuyện phải làm, nhưng việc này sẽ thúc đẩy việc kia và tôi nghĩ tất cả phải bắt đầu từ giáo dục.
Vơ Trần B́nh Phương
thực hiện
(*) Xem Bùi Văn Nam Sơn : “Đọc lại “Bàn về tự do” của John Stuart Mill” (Nguyễn Văn Trọng dịch, NXB Tri Thức, 2006) trong “Trong ngần bóng gương”, kỷ yếu mừng GS.TS. Đặng Đ́nh Áng 80 tuổi, NXB Tri Thức, 2006.