chân phương những ngày câm nín

 

Trần Hữu Thục

 

Tập thơ bắt đầu bằng một “tin vắn” dựng lên chân dung về “tôi”, một cái “tôi” hết sức đặc thù sau ngày Cộng Sản chiếm trọn miền Nam.

Tôi là cơn điên

C̣n sống sót giữa sự vật mồ côi

(….)

Là miếng giẻ nhét vào mồm

Là mảnh vải đen bịt mắt

Là vũng máu khô

Không c̣n nhớ những phát đạn bắn vào đầu

(tin vắn)

“Tôi” là một hiện hữu phi-hiện-hữu: câm và nín. 

Tôi chính là sự câm nín hèn hạ của các người.

    Rốt cuộc:

Tôi không c̣n tiếng nói

       chỉ c̣n hơi thở tôi và bát cơm nhỏ của con tôi

(Tuyên ngôn của tôi)

“Tôi” ở đây là một thực thể bị thu gọn, bị bần cùng, bị tước đoạt cả trong lẫn ngoài. Tự bản thân, mỗi một “tôi” là một nạn nhân, thậm chí là một/những sự vật; hay nói cách khác, một hiện hữu bị biến thành sự vật, bị sự-vật-hóa. Không c̣n “tiếng nói”, chỉ có “hơi thở” và “bát cơm”. Đó là một xă hội trong đó cá nhân chẳng khác ǵ hơn là một chuỗi chuyển động:

    …một thực quản xếp hàng đằng sau hằng hà thực quản

    …hai bàn chân di động giữa mớ tiêu chuẩn thấp cao

    …mười ngón tay quờ quạng t́m chút hy vọng khẩu phần (tôi có nói ǵ đâu)

    Bằng cách sử dụng hoán dụ, bài thơ khắc họa rơ nét điển h́nh trong một cửa hàng mậu dịch, nhưng cũng là khắc họa đầy h́nh tượng một xă hội, trong đó mọi hoạt động tinh thần bị thanh tẩy toàn diện! Tất cả sinh hoạt gói gọn trong những chuyển động vô cùng “sinh vật”: một con thú t́m kiếm miếng ăn. Không hơn không kém.

Cái mà cá nhân sở hữu duy nhất (nếu c̣n có thể gọi là sở hữu) mà bạo lực “cách mạng” (!) không thể tước bỏ: không khí.

Ba trăm sáu lăm ngày

Là độc quyền của mặt trời chủ nghĩa

….

Phần c̣n lại của chúng ta

Là không khí và không khí

(tần trung ngâm 1982)

Mà ngay cái “sở hữu” đó cũng không yên, v́:

làm sao mô tả cái không gian nằm ngoài mọi không gian ấy

    có bàn tay khổng lồ cầm lưỡi dao vĩ đại

                       xắn vào miếng thịt tí hon.

                       (mặc niệm tôi)

    Mỗi một “tôi”, mỗi một cá nhân bị hư vô hóa ngay khi hắn đang hiện hữu.

    Những ḍng thơ trên đẩy h́nh ảnh của một xă hội toàn trị đến chỗ tận cùng bản chất của nó.

 

*

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                       H́nh b́a: Chú thích cho những ngày câm nín (Ấn bản 1992)

 

Trong không khí của những ngày tháng Tư, đọc lại “Chú thích cho những ngày câm nín” của Phương Sinh,  tôi tưởng chừng như sống lại cả cái thời kỳ lạ lùng đó qua một thứ ngôn ngữ đan kết giữa hiện thực và trí tuệ trong một cấu trúc thơ mới mẻ. Hiện thực được chắt lọc, được vắt hết râu ria, được tinh chế để lột trần ra cốt lơi của nó. Một thứ hiện thực trí tuệ hóa. Đó là thời mà từng cái “tôi” - những cái “tôi” trong “nhân dân” thuộc phe chiến bại - bị xem là kẻ thù. Cực kỳ đen tối và cực kỳ phi lư. Đến nỗi mỗi lần nhớ lại, tưởng như tất cả là một hư cấu lớn, chỉ  nằm trí óc hoang tưởng của con người.

     Phương Sinh là bút hiệu khác của một nhà thơ tại hải ngoại hiện nay, Chân Phương.[i] Theo lời giới thiệu của nhà xuất bản, Tŕnh Bầy, anh “là một nhà trí thức trẻ tuổi, thi sĩ, người viết truyện, viết tiểu luận và nhà biên khảo.” Trong thời gian c̣n ở trong nước, anh “đă sáng tác hàng trăm bài thơ được chuyền tay trong giới văn nghệ và bạn bè.” Chú thích cho những ngày câm nín là tác phẩm đầu tay của anh, gồm 56 bài, “tuyệt đại đa số chính là các thi phẩm nói trên được phục hồi từ kư ức của tác giả.” Đọc tập thơ như là đọc một bản tường tŕnh về cuộc sống. Nhưng đặc biệt là “KHÔNG có lấy một giọt nước mắt! (…) Tất cả là căng thẳng, là trực diện, là nói xiên (…) là chữ nghĩa nho nhă, hiện thực, nóng hổi,... nhưng không một giọt nước mắt,” theo nhận xét của nhà thơ Diễm Châu. (Tiền Vệ)

    Vâng, không xúc động. Nhưng chứa chan nỗi niềm. Chất ngất suy tư. Chú thích cho những ngày câm nín trước hết là cách vận dụng chữ nghĩa. Khô, trần trụi, một mặt. Mạnh, gân guốc, khỏe, một mặt khác. Như những nhát dao chém vào hiện thực. Những phát súng bắn vào đá sỏi. Không lư giải. Chữ nghĩa tự nó phơi bày cái xă hội dửng dưng, lạnh lùng, vô cảm. Nhân vật vẫn cười, vẫn khóc, vẫn đi, vẫn đứng, vẫn chơi đùa, tắm, ngủ…nhưng chỉ là cái rộn ràng của một cỗ máy khô, chết. Động mà bất động. Cơi nhân sinh là một rừng sự vật khô, chết.

 Dẫu vậy, ngôn ngữ thơ ở đây lại vẫn là ngôn ngữ thời sự, ngôn ngữ xă hội sống. Là những sự kiện nóng hổi diễn ra hàng ngày.

bọn giàu đem vàng đô la hột xoàn                  giấu

lũ nghèo đem con cháu                         giấu

cán bộ thiếu ăn dốt nát                         giấu  

dân đói rách bệnh tật                                      giấu

công an thích gái ham tiền                    giấu

nhà nước tham ô bất lực                        giấu

quốc hội ṭng phạm đồng lơa                         giấu

đảng có vô số sai lầm                                     giấu

tôi nhà thơ

c̣n chút đau khổ với lương tri               giấu

(xu hướng tất yếu)

Cốt lơi của bài thơ nằm trong một chữ: giấu. Con chữ đơn giản này, kỳ lạ thay, giúp soi rơ hiện tượng toàn trị Cộng Sản. Có thể nói, phương sách cai trị cộng sản là Giấu. Bằng mọi giá. Thắng lợi của họ trong thời kỳ chiến tranh, chính là kỹ thuật giấu. Giấu súng, giấu cán bộ dưới hầm. Giấu thất bại, giấu khuyết điểm. Giấu cán binh, bộ đội chết. Lúc hết chiến tranh, cũng tiếp tục giấu. Nhà nước giấu. Cán bộ giấu. Nhân dân giấu. Người người đua nhau giấu. Nhà nhà đưa nhau giấu. Hăy gọi chủ nghĩa Cộng Sản là chủ nghĩa Giấu. Nếu hành tŕnh của nhân loại đi từ bưng bít đến mở rộng, tự do, th́ chủ nghĩa Cộng Sản kéo giật lùi: từ mở đến đóng. Đóng chặt mọi cánh cửa. Đóng chặt những sai trái, những bất công, đàn áp. Bằng cách đóng chặt tư duy của mỗi cá nhân.

    Trong “t́nh khúc mới”, nhà thơ vẽ ra bi kịch của t́nh yêu dưới sự kiểm soát chặt chẽ của chế độ bằng những mác-lênin toàn tập, quốc tế ca, phim liên xô, khẩu hiệu, công an khu vực, đại biểu công đoàn, lăng bác, nhật kư trong tù, vân vân và vân vân. Bi thảm nhất có lẽ là lời dặn ḍ:

    chỉ xin em một điều duy nhất

    từ đây đến ngày tóc bạc da mồi        

    rủi anh có say rượu hoặc nằm mơ ăn nói lỡ lời

    em nhớ đừng đi báo cáo

    T́nh cũng giấu. Yêu cũng giấu. Đúng là tận cùng bằng số! Chỉ v́, nói như Lê Đạt, hàng chục năm trước đó:

…đem bục công an đặt giữa trái tim người…

   

                                                                             *

 

     Đặc điểm của thơ Chân Phương là ẩn dụ nghịch - nghịch dụ. Một ví von ngược giữa ư niệm và hiện thực, giữa hiện thực và hiện thực cũng như giữa ư niệm và hiện thực. Với h́nh thức nghịch dụ, nhà thơ làm đậm nét thêm tính cách kỳ quái, lạ lùng của xă hội. Biến tất cả thành hiện tượng trào lộng.

    Nét nổi bật nhất của tập thơ là tính trào lộng rất riêng của nó.

Lư tưởng của nhân loại mà người Cộng Sản kêu đ̣i biết bao nhiêu người hy sinh hết mấy thế hệ chỉ là:

b́nh đẳng – nàng út bị hăm hại

lẽ phải – vua già bị soán ngôi

tự do - thằng hề đang lải nhải

(kịch mới)

Một đối chiếu đầy cay đắng, giữa khẩu hiệu, chiêu bài và hiện thực. Chúng không chỉ so le mà nghịch đảo. Thậm chí, không cái ǵ dính dáng đến cái ǵ. Chữ theo đàng chữ, nghĩa theo đàng nghĩa, hiện thực theo đàng hiện thực. Bởi thế mà:    

vứt mẹ nhân phẩm đi mà sống

tốc độ xung động thần kinh làm sao đuổi kịp lạm phát gia tăng

hăy vá víu h́nh hài bằng những cơn say

và đến cửa hàng quốc doanh mua chịu một lời hứa

(Thư cho bạn trong nước)

    Khó khăn ư? Không sao. Tiêu cực ư? Không sao. Thời nào chả thế. Vả lại:

dù sao cũng khá hơn nhiều so với thời khuyết sử

hăy tự trang bị thật nhiều chủ nghĩa duy vật với tối đa kiên nhẫn

mày sẽ hiểu ra tính hợp lư của mấy kư gạo

khi đă được độn đầy những hứa hẹn nhân đạo

                       (Thư cho bạn nước ngoài)

Tốt hơn thời khuyết sử, một lời ca ngợi chế độ đầy hào phóng! V́ không ở đâu, bạn được hưởng nhiều lời hứa hơn trong chế độ xă hội chủ nghĩa. Những lời hứa cộng với rất nhiều kỹ thuật trị dân khác đă biến “tôi” - chủ thể tư duy - trở thành một thực thể sẵn sàng cống hiến tất cả. Kể cả chính bản thân ḿnh:

tôi kư tên ủng hộ việc xây dựng trại tập trung

tôi kư tên tán thành pḥng giam có trang bị hơi ngạt

tôi kư tên quyên góp nhẫn cưới của vợ chồng tôi

tôi kư tên ưng thuận cho kỹ nghệ xà pḥng sử dụng mỡ của tôi với con tôi

tôi kư tên bằng ḷng cho công nghiệp mỹ phẩm khai thác hàm răng mái tóc vợ tôi

tôi kư tên phấn đấu cho ban điều hành trại được vui ḷng

tôi kư tên sẵn sàng chịu đựng những thử thách khó khăn hơn

tôi kư tên và vận động mọi người cùng kư (tôi kư tên)

    Nghe đầy vẻ cuồng tín! Vâng. Nhưng là một thứ cuồng-tín-tiền-chế. Hay nói theo ngôn ngữ Chân Phương, thuần hóa. Y như phản ứng có điều kiện của con chó trong pḥng thí nghiệm của Pavlov:

té ra

đă X

th́ X nào cũng thế

 

gơ một tiếng chuông

X sẽ đứng thẳng bằng hai chân sau

 

gơ hai tiếng chuông

X sẽ giơ hai chân trước lên khỏi đầu

 

gơ ba tiếng chuông

X sẽ bắt đầu nói

 

                       TRUNG TÂM THÍ NGHIỆM THUẦN HÓA CHÚNG TÔI

                                 (lại nói về điều khó nói)

 

         Chắc không có ư niệm nào hay hơn để diễn đạt con người trong xă hội toàn trị.

    Trong một đất nước như thế, ḷng người không thể tụ, mà tán. Người ta phải bỏ đất nước mà đi. Thảm cảnh vượt biên được diễn tả bằng một h́nh ảnh vô cùng ấn tượng và điển h́nh: chết ch́m trên biển. Phút cuối cùng của một đời người diễn ra trong sự cô độc tuyệt đối: 

hăy quên huế sài g̣n hà nội

hăy quên hộ khẩu chủ tịch phường

hăy quên công an khu vực giấy phép đi đường

hăy quên chèo quan họ cải lương

hăy quên khát vọng tự do

hăy quên tờ khai lư lịch

hăy quên vùng kinh tế mới những đêm mất ngủ hè đường

hăy quên vĩnh phú hỏa ḷ chí ḥa côn đảo

hăy quên nước mắm gỏi bún rau thơm

hăy quên vàng đô la kim cương

hăy quên tất cả

để từ từ

ch́m

xuống

                       lần thứ nhất

 

rồi

thong thả nổi lên

kiểm tra lại

chẳng c̣n ǵ ràng buộc

với thế gian

đoạn

ch́m

                                   lần thứ hai

 

thanh thoát hoàn toàn

sau đó

nếu không t́m được chỗ nào

để tắp xác vào

th́ đây

 

 

khoảng trống nhỏ hẹp

cuối bài thơ này

 

 

                                 mày có thể

 

           lênh đênh                                                        lênh đênh

 

                                               lênh đênh măi măi

                                                    (văn tế)

   

    Theo tôi, văn tế là một diễn đạt cực kỳ tinh tế, và cực kỳ bi thảm của thảm nạn vượt biên vượt biển sau tháng 4/1975. Không khí bài thơ là không khí của một trạng thái b́nh tĩnh đến lặng người. Không mảy may dao động, cuống quưt. Hồn nhiên như chẳng thể hồn nhiên hơn. Đoạn đầu bài thơ là một mô tả sống động cái xă hội bỏ lại đàng sau. Đoạn cuối bài thơ là một kết hợp giữa ngôn ngữ và các khoảng cách, cho ta cảm giác của một trôi nổi bập bềnh, bập bềnh đến vô tận!

    Cũng là trào lộng. Một trào lộng đau đớn !

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

H́nh b́a: Chú thích cho những ngày câm nín (Ấn bản 2, 2005)

 

Chú thích cho những ngày câm nín  ra đời v́ cảm hứng? Không. V́ xúc động? Cũng không. 

    Đây là những bài thơ đầy ư thức. Thoát thai từ những trải nghiệm chua chát. Của một nhân chứng. Của một phán xét. Hơn thế nữa, một cảnh giác.    

Ghi nhận cuối cùng của người đọc :

Trong tập thơ đầy cả bức bối, trào lộng, có lúc, tôi t́m thấy một quăng lặng. Nhẹ nhàng. Hồn hậu. Ngôn ngữ đột nhiên nghe mềm, non, nhẹ. Trong nỗi bức xúc v́ bị tước mất tất cả đó, cũng có lúc, nhà thơ dịu giọng. Đó là lúc – và chỉ lúc đó thôi, rất hiếm hoi – anh t́m thấy lại một điều tưởng chừng cũng đă bị guồng máy toàn trị nghiền nát: ước mơ.         

những đêm tối trời

tôi đă âm thầm vùi chôn như thế nào

mớ trứng non vào cát lạnh

hy vọng một ngày rực nắng

chan ḥa gió mặn trùng khơi

                                          (tự họa)

    Nhất định nắng sẽ rực.

    Và đất nước sẽ chan ḥa gió.

Mặn.

Trùng khơi!

 

 

 

Trần Hữu Thục     

4/2017

(viết trong những ngày tháng Tư và nhớ Boston)